Abraham Rademaker (1676/77-1735); nieuwe biografische gegevens en
een verkenning van zijn getekende werk.
(+ correctie in 2014 / Correction 2014: his birth date has been found as being 1677, with baptism on September 5 in Lisse. See below.
English
Summary. Draughtsman, painter,
printmaker, and print-dealer Abraham Rademaker left behind a large
oeuvre in topographical and, landscape drawings and prints. This
article presents the results of a study of the major part of
Rademaker's drawings (over 350) in Dutch public collections. His
techniques and characteristic stylistic features are discussed. After
the primary source Van Gool (1750) biographical information has
become increasingly incorrect in handbooks. Rademaker was born in
1667/77, not in 1665 as has hitherto been assumed.
This article was originally published 1987 in the Leids
Kunsthistorisch Jaarboek .
Kees Kaldenbach
De
tekenaar, schilder, prenthandelaar en prentmaker Abraham Rademaker
heeft een groot oeuvre van tekeningen en prenten nagelaten.
1. Het grootste deel daarvan heeft topografie
als onderwerp, een kleiner deel is landschappelijk of arcadisch van
aard. Zijn werk werd vooral in de 18de eeuw zeer gewaardeerd en vond
gretig aftrek bij verzamelaars van stads- en dorpsgezichten. Veel
verzamelaars stelden atlassen van Nederland of delen van Nederland
samen, bestaande uit kaarten, plattegronden en bij dat gebied
behorende prenten en tekeningen, welke soms zelfs op bestelling
geleverd werden door topografische tekenaars. Deze samenhangende en
kostbare collecties werden in de loop van de 19de eeuw veelal weer
ontmanteld en op de kunstmarkt gebracht. In de 19de en 20ste eeuw
namen openbare collecties - zoals gemeentearchieven en musea - de
verzamelende taak over. Als gevolg daarvan bevindt zich een groot
aantal topografische tekeningen en prenten van Rademaker in openbare
collecties. Een deel is echter nog steeds in particuliere handen. De
faam van Rademaker is sinds de 18de eeuw gedaald. In hedendaagse
boeken over de 'mooiste' bladen uit gemeentelijke atlassen en andere
collecties gaat de voorkeur van de samenstellers meestal uit naar
tekenaars die werkzaam waren in het midden van de 18de
eeuw.2 Rademaker mag echter gezien worden als
een voorman van de tweede, 18de-eeuwse generatie topografische
kunstenaars. De eerste, de 17de-eeuwse generatie begon met Claes
Jansz. Visscher, Reinier Nooms en anderen, die systematisch
geïllustreerde stadsbeschrijvingen en figuratieve kaarten
maakten. In de schilderkunst heeft Johannes Vermeer met zijn
adembenemende Gezicht op Delft de weg gebaand voor Gerrit
Berkheijde en Jan van der Heyden. Aan het begin van de 18de eeuw is
deze generatie verdwenen en staat de topografische produktie vrijwel
stil. Rademaker heeft met zijn vanaf 1725 in boekvorm uitgegeven
prentwerken blijkbaar voorzien in een behoefte en een aanzet gegeven
tot de ongeëvenaarde publieke verzamelwoede van topografische
afbeeldingen in Nederland. Op Rademaker volgt de grote generatie
topografische tekenaars, etsers en graveurs waartoe bijvoorbeeld
Cornelis Pronk, Jan de Beijer, Paulus van Liender en Jacob Cats
behoren. In de 18de eeuw verschuift het accent van steden naar
buitenplaatsen, lusthoven, kastelen en ruïnes buiten de steden.
Dit artikel presenteert de resultaten van een studie over circa drie
kwart van Rademakers tekeningen in Nederlandse openbare
collecties.3
Naast zijn stijlkenmerken worden [in dit artikel] enige
door hem gebruikte technieken besproken. Allereerst worden echter de
tot nu toe gepubliceerde biografische gegevens kritisch tegen het
licht gehouden en vergeleken met recente archiefvondsten. In het
bestek van dit artikel worden de prenten van Rademaker echter niet
behandeld. Evenmin komen zijn schilderijen aan de orde, dit vanwege
het merkwaardige gegeven dat ook in het Rijksbureau voor
Kunsthistorische Documentatie hierover niets bekend lijkt te
zijn.4
De eerste en tegelijk meest uitvoerige publikatie over het leven
en werken van Abraham Rademaker is - 15 jaar na Rademakers dood
geschreven door Jan van Gool in De nieuwe schouburg der
Nederlantsche Kunstschilders en schilderessen ... , uitgegeven in
Den Haag, 1750. Alles wat sindsdien is verschenen aan handboeken,
artikelen en tentoonstellingscatalogi vormt in het beste geval een
aanvullende voetnoot-5 maar in helaas de
meeste gevallen een in toenemende mate met fouten doorspekte
samenvatting van Van Gools tekst.6 Volgens Van
Gool werd Rademaker geboren in 1675 te Amsterdam. Deze gegevens
worden door alle handboeken overgenomen totdat Obreen (1879) er Lisse
van maakt.7 Hij citeert het volgende
archiefstuk zonder bronvermelding: 'Abraham
Rademaker, van Lis, etser, poorter als getrouwd hebbende Maria
Rosekrans, dochter van Laurens Rosekrans, goudsmid, 13 october
1706.' In de doop-, trouw- en begraafboeken van Lisse, die
bewaard worden in het Rijksarchief te 's-Gravenhage, is Rademakers
geboorte omstreeks die jaren niet te vinden. De geboorteplaats Lisse
treffen we echter nogmaals aan in de ondertrouwakte (afb. 2), en
staat daarmee wel vast. Abrahams geboortejaar wordt door Van Gool (15
jaar later) èn door de ets van C. van Noorde (afb. 1, 20 jaar
later) gegeven als 1675. De ondertrouwakte toont echter aan dat
Abraham werd geboren tussen 11 september 1676 en 10 september 1677.
============
STOP PRESS! AANVULLING 2014 door Deen Boogerd: "Abraham Rademaker, Raadselen rond Rademaker" in blad Historische Vereniging Oud Lisse, Juli 2014.
(vervolg oorspronkelijk Kaldenbach artikel:)
========
Het lijkt eerder aannemelijk dat men zich bij of na het overlijden in
het leeftijd vergist dan bij het huwelijk. De enige momenteel bekende
bron over Rademakers jeugd is Van Gool. Rademaker, zo lezen we, was
als kind al een buitengewoon enthousiast tekenaar,
- 'altyt bezig met tekenen ( ... ) met
zulk een taei gedult en ongemeene naerstigheit, dat hy heele
maenden achtereen in huis zat, zonder uitgaen.'
Zijn vader Frederik, glazemaker van beroep, liet hem blijkbaar
zijn gang gaan, en door veel oefenen leerde hij het kunstenaarsvak
zonder hulp van enig meester. Van Gool beschrijft de stapsgewijze
vervolmaking in het kunstenaar- of hy begon zyne Lantschap.
- 'Naeulyks was hy dezelve kundig,
schappen met grootsche Gebouwen, aerdige Ruinen, fraeie Beeltjes
en Beesten, en ook wel met allerlei Vogelen, te
versieren.'
Ook leerde Rademaker zichzelf met olieverf te schilderen 'zo wel
in 't groot als in 't klein'. Tot de grote werken behoort een
zijkamer in het huis van zijn vriend de heer Bakker, met
behangselschildering- en voorstellende Ischoone Lantschappen en
Gebouwen'. Rademaker wordt zelfs door Van Gool sprekend opgevoerd,
fulminerend tegen de praktijken van kunsthandelaars en kunstminnaars:
Uw naarstige arbeid, zo spreekt hij een collega toe, om uw kunst op
een hogere trap te brengen zal vergeefs en ijdel zijn
'zo lang gy geenen aert hebt om wegen en
middelen uit te vinden, het zy rechts of slinks, tot het verkregen
van goede Vrienden, die uwe Kunst opjagen...' en die
dwarsliggers weten om te praten. Met behulp van een vriendenkliek is
het mogelijk 'in tegendeel vodden en prullen
door eenen zaemgerotten hoop Kunsthandelaers opgejaegt, ten hogen
pryze' te verkopen.
Tenslotte geeft Van Gool nog enige karaktertrekken van Rademaker:
'Hy is een Man geweest van een geregelt leven, was wel belezen, en
wist met oordeel over de Kunst te redeneren. 'Op het Stuk van
Godsdienst schynt hy geheel eigenzinnig geweest te zyn, vermits hy
nooit eenige openbare belydenis gedaen heeft.' Na Abrahams huwelijk
in 1706 lijken er tot 1724 geen bronnen bekend te
zijn.8 Een in dat jaar afgesloten contract
gaat over zijn prentwerk en geeft ons - hoewel prenten niet het
onderwerp van dit artikel zijn - een blik op zijn aktiviteit. Het
betreft een contract tussen de boekhandelaar en drukker Willem
Barentz en Solomon Gautier, een koopman uit Londen die 300
koperplaten van Rademaker bezit. Vele bladzijden lang worden de
condities beschreven voor het drukken en leveren van het 'Cabinet
der Neederlandse Oudheeden en gesigten vervat in drie hondert konst
plaaten te koop bij Willem Barentz' met drietalige tekst. De
volledige akte is afgedrukt in Kleerkooper (1916) en toont aan, dat
Rademaker althans in 1724 niets te maken had met de produktie van het
genoemde boek.9 Aangenomen mag worden dat met
de overdracht van de driehonderd koperplaten zijn taak over was. In
geen van de prentwerken heb ik een tekst van of over Rademaker kunnen
aantreffen. Vervolgens lezen we in 1730 over de kringen, waarin
Rademakers werk circuleerde. Catharina, de vrouw van de heer Hendrick
Bicker, schepen en fiscaal van Amsterdam, ontvangt een legaat van Eva
Raye bestaande uit 'alle de landschappen, geschildert door den heer
A. Rademaker en mij toebehoorende ... '10
Zoals Van Gool schrijft was de kunstverzamelaar Bakker, drost van
Buuren, een 'groot vrient' van Rademaker. In datzelfde jaar verhuizen
Abraham en Maria Rademaker naar Haarlem, in de Soetestraat, in de
helft van een huis dat getaxeerd werd op fl
300,-.11 Zij wonen daar, net als bij hun
huwelijk in de Amsterdamse Utrechtsedwarsstraat, evenmin op stand. In
1732 wordt Abraham ingeschreven in het St. Lucasgilde:
- '5 februarij Comparitie gehouden Present
Deken en al de vinders (...) acte gepasseert ten behoeve van
Abraham Rademaaker konstschilder als vreemdeling en daar voor
onfangen 29 schellingen.'
Daarna werd hij op de ledenlijst
ingeschreven.12 In Amsterdam òf Haarlem
wordt één kind geboren dat vóór de vader
overlijdt; hierover is verder niets bekend. Abraham overlijdt zelf op
21 januari 1735 (of, zoals van Gool zegt, de 22e). Bij zijn dood
maakt Taco Jelgersma een tekening waarnaar C. van Noorde veel later
een ets maakt (afb. l). 13 Deze draagt als
ondertitel
- 'Geboren te Amsterdam
Ao
1675 Overl: te Haarlem 1735 1m121d. THJ(elgersma) ad Cadav.
delineavit. C.v.Noorde Fe: 1755'.
Het laten maken van een portet na de dood was een niet
ongebruikelijke praktijk.14
De overledene kan op twee manieren worden afgebeeld: als
cadavrum, ofwel, zoals hier het geval is, als levende, de ogen
geopend. In vergelijking tot Rademaker's blozend gezonde zelfportret
van enige jaren daarvoor is hij op deze prent sterk
vermagerd.15
Abraham, die onkerkelijk is, wordt begraven in de voor dit ter
naar doel weinig gebruikte Weeskerk, een diaconaal gebouw in de buurt
van Abraham's huis.16 In het Doodboek van
Haarlem uit 1735 staat de de volgende akte.
'Den 25. jan: 1735 een opening in de Weeskerk
voor Abraham Raademaker No 40 (fl) 0.-.' Het is niet duidelijk
waarom voor deze begrafenis niets betaald wordt. Het St. Lukasgilde,
waar Rademaker immers lid van was, zou de kosten moeten dragen.
Bovendien was de weduwe niet armlastig.17 De
openbare verkoop van de nagelaten schilderijen, prenten en tekenin en
te Amsterdam leverde ruim 8000 gulden op, schrijft Van
Gool.'18
Critici zijn in de 18de eeuw vrij enthousiast over Rademaker. Van
Gool prijst zijn braafheid en ijver, zijn
'oordeel en kennis in 't een en ander',
vind hem 'geheel een zeldzaam voorbeeld', zodat hij
'met billykheit onder het getal myner
Kunstgenoten verdient geplaetst te worden.' In zijn artikel
over Van Gool als kunstcriticus schrijft De Vries dat deze een
onderscheid maakt tussen twee soorten
tekenaars.19 Enerzijds de groep die zich
uitsluitend op tekenen toelegt en de gunst van een ondeskundig
publiek verovert met hun bevallige en vooral nette manier. Van Gool
is over deze groep minder tevreden. Anderzijds beschrijft hij de
schilders die zich onderscheiden door vrije tekeningen met duidelijke
trekken, 'met eene vaste kennis ter neder
gestelt zodat ze de waerheit op 't levendigst doen voorkomen aen den
beschouwen' (p. 275).
afb. 4 Abraham Rademaker, Schiedamse en Rotterdamse poort te
Delft; pen en penseel in bruin, 273 x 453 mm, TeyIers Museum,
Haarlem.
Van Gool spreekt zich niet expliciet uit over Rademakers positie
in deze. Naast zijn waardering voor de tweede soort tekeningen heeft
hij blijkbaar ook lof voor tekeningen die een topografische en
documentaire waarde hebben, hoewel deze strikt genomen tot de eerste
soort behoren.20 In het midden van de 19de
eeuw heeft ook Nagler (1842) nog een positief oordeel. (Er)
'gelangte aber zu grosser Vollkommenheit in der
landschaftlichen Darstellung'.21 Zijn
tekeningen, zo schrijft hij, zijn in de meest voortreffelijke
kabinetten te vinden. Immerzeel (1843) spreekt nog van
'fraaije waterverven' van een
'braaf en ijverig man'. Daarna schalt de
loftrompet in mindere mate in handboeken. Kramm (1861) spreekt geen
kwaliteitsoordeel meer uit, evenals Von Wurzbach (1910) en
Thieme-Beeker (1933). Bij Van der Aa (1874) oefende hij zich zozeer
'dat hij niet weinig roem verwierf'.
Latere auteurs noemen Rademaker zonder meningen uit te spreken. In
zijn boek over de atlas van het Amsterdamse Gemeentearchief schrijft
Bakker (1978) dat Rademaker en twee andere tekenaars, Jacob
Stellingwerf en Andries Schoemaker allen dezelfde tekentrant
hanteerden. 'Zij copieerden zichzelf, elkaar en
anderen zo vaak dat hun werk 'dat duizenden blaadjes omvat, tenslotte
verviel tot één zouteloze sjabloon. Alleen Rademaker
behield ook in dit genre iets van de degelijkheid die zijn
17de-eeuwse opleiding hem had bijgebracht'. De voorkeur van
Bakker (1978) gaat duidelijk uit naar de latere groep tekenaars die
door Rademaker werden geïnspireerd: Cornelis Pronk en Jan de
Beyer munten volgens hem uit door hun knappe composities, hun
nuancering, detaillering en verfijnd kleurgebruik.
Twee belangrijke maatstaven om kwaliteit van topografisch werk te
beoordelen zijn waarheidsgetrouwheid en artistieke kwaliteit.22 De
eerste is controleerbaar met behulp van andere afbeeldingen van de
zelfde plek; de tweede is meer subjectief en hangt af van de
veranderlijke smaak van kunstenaar en publiek. Als voorbeeld van de
waarheidsgetrouwe kwaliteiten van Rademakers werk kunnen afbeeldingen
dienen van het Zuideinde in Delft, dezelfde plek die Vermeer weergaf
in zijn Gezicht op Delft.23
Rademaker heeft in de gezichten op de Schiedamse poort, die links
ligt, en de Rotterdamse poort (rechts, met de voorpoort met de twee
torentjes die na 1695 werd afgebroken) afgebeeld met zes
verschillende gewassen pentekeningen en twee prenten. De meest
gedetailleerde en precieze versie, met stoffering (zie detail in afb.
3) wordt bewaard in het Museum Prinsenhof, Delft. Een iets grotere,
maar minder gedetailleerde versie met schepen, maar zonder figuren
bevindt zich in het Teylers Museum in Haarlem (afb. 4). Een kleinere,
eenvoudiger versie zonder stoffering en schepen is in het
Rijksprentenkabinet Amsterdam. Twee bladen uit het Album Rademaker in
het Gemeentearchief Delft tonen een vereenvoudigd gezicht op de
poorten, elkop een apart blad afgebeeld (afb. 5).
Niet als zelfstandig kunstwerk bedoeld is de grote ontwerptekening
in het Museum Prinsenhof, Delft, die door Léon Schenk voor een
prent is gebruikt. Om zoveel mogelijk gebouwen op de tekening te
krijgen zijn de huizen horizontaal bijeengedrongen. Het gezicht op
het zuideinde van de stad is daardoor vervormd. Tenslotte zijn er
twee prenten uit het - na Abrahams dood door anderen in 1736
uitgegeven - Alle voornaamste Gesigten van Delft,
Gemeentearchief Delft. Op het voorgaande blad en op dit exemplaar is
de voorpoort reeds afgebroken. Tientallen andere
tekenaars hebben dezelfde, klaarblijkelijk pittoreske, op het zuiden
liggende en daardoor zonnige plek weergegeven. Vergelijking leert,
dat Rademaker in deze serie van zes tekeningen topografisch in hoge
mate betrouwbaar is (met uitzondering van het gedrongen exemplaar).
Een aantal details, zoals het tegen de Schie- damse poort aanleunende
gebouw met ernaast de voor de koetsen gemakkelijk te gebruiken
Kethelpoort (afb. 3) helpt ons zelfs Vermeer's schilderij beter te
interpreteren.23 Rademaker is soms minder
nauwkeurig met details. De bakstenen muur van de Rotterdamse poort
telt bijvoorbeeld bij Vermeer 17 speklagen en bij Rademaker resp. 16,
17 en 18. Rademaker heeft bovendien moeite deze poort in een juist
lineaire perspectief weer te geven. De voorpoort lijkt opzij gedrukt
te zijn en ten opzichte van de stadsmuur een scherpe hoek te maken,
terwijl deze in werkelijkheid slechts gering afwijkt van een hoek van
90o. Dit laatste effect is ook aanwezig maar
minder storend op Vermeer's schilderij. De reden dat Rademaker's
perspectief hier wringt kan - buiten zijn onvolkomen techniek - zijn,
dat hij de voorpoort misschien zelf nooit heeft gezien of getekend.
Josua de Grave heeft de poort wel uitgebreid getekend in 1695,
misschien met het oog op de voorhanden afbraak. Rademaker was toen
ca. 18 jaar oud. Hij kan bij het maken van deze serie zeer wel
gebruik hebben gemaakt van oudere tekeningen als bron van
documentatie ter aanvulling op zijn eigen waarneming. In deze serie
is het duidelijk dat Rademakers artistieke kwaliteit nogal ongelijk
is. Bij het bestuderen van het grootste deel van Rademakers
tekeningen valt de samenhang op in zijn stijl en vormkenmerken. Niet
alleen het formaat, maar ook opschriften, tekentechniek, perspectief,
schaduw, boomweergave, stoffering en zijn gouaches lijken in zijn
gehele oeuvre vrij constant gebleven.
7 Abraham Rademaker, Oud Berkenrode; pen en pensel in lichtbruin,
1650, 120 x 155 mm, Gemeentearchief Haarlem.
8 Oud Berkenrode van de achterzijde.
Het overgrote deel van Rademaker's werk is van het
'standaard-formaat' 155 x 240 mm, de afbeelding liggend weergegeven.
Soms zijn er twee van deze tekeningen op een groot blad gezet, de een
onder de ander (afb. 7 en 8). Daarnaast komen echter ook andere maten
voor, uiteenlopende van twee decimeters tot ruim een halve meter
breed. Signaturen komen voor op ongeveer een derde van zijn losse
tekeningen, relatief meer tekeningen van betere kwaliteit en relatief
minder in samenhangende collecties zoals het Album Beudeker (afb. 9)
en de collectie van het Koninklijk Huis.24
Voorop, in een getekend etiket bovenaan het kader staat vaak
in schoonschrift de naam van het gebouw vermeld. Jaartallen komen
vrijwel niet voor; als ze er zijn geven ze meestal de situatie in een
vroegere eeuw aan. Daardoor is zijn stilistische ontwikkeling zeer
moeilijk te reconstrueren. Meer dan 95% van de
tekeningen zijn monochrome, gewassen pentekeningen, veelal in bruin,
soms in grijs en in enkele gevallen in een combinatie van beide
tinten. Heel soms is licht in kleur gewerkt. Vele tekeningen zijn
licht van toon, hetgeen karakterstiek zou worden voor 18de-eeuwse
tekenaars. Rademaker begint vaak met een ondertekening in zeer lichte
potloodlijnen, gaat daarover met dunne tot zeer dunne lijnen met pen
en inkt en wast dan in dezelfde maar verdunde inkt. Tenslotte brengt
hij een intens donkerbruine kader-lijn aan van ca. 1 mm, waarbuiten
hij dan soms nog een egaal licht- bruin of grijs kader toevoegt.
Enkele tekeningen (bijvoorbeeld afb. 6) zijn in rood krijt
uitgevoerd, terwijl zijn zelfportret is met rood krijt is opgewerkt.
Van Gool vermeldt, dat Rademaker van jongs af aan altijd bezig was
met tekenen, aanvankelijk in oostindische inkt en later in
waterverf.
- 'Zo dra hy deze behandeling fix had, en
aen de houding zyner Tekeningen bespeurde, dat hem de Bou- en
Door- zichtkunde ontbrak, leerde hy die, zonder iemants onderwys,
uit de boeken, daer deze nutte en nodige Wetenschappen in
verhandelt worden.'
Vaak is de perspectiefwerking nadrukkelijk aanwezig door
benadrukte horizontale en verticale lijnen.
9
Abraham Rademaker, twee bladzijden uit Album Beudeker, pen en
penseel, handschrift door Cornelis Beudeker; fol. 76 nr. 55;
Bibliotheek Gemeente- archief Amsterdam.
Bij rechthoekige gebouwen is de constructie veelal correct, maar
bij ronde vormen als vijvers of torens treden snel vervormingen op.
Schaduwen werken vaak unificerend en brengen onderdelen in een
logische en begrijpelijke verhouding tot elkaar. Een toren waarvan de
schaduw op een dak en een muur valt, definieert door de schaduw- en
lichtvlakken de positie van elk onderdeel. Bij Rademaker blijft de
schaduwwerking in die zin functioneel, en wordt zelden als
zelfstandig expressief middel gebruikt. Rademakers gebruikelijke
boomweergave begint met een zeer lichte zigzaggende omtreklijn, met
stam en takken, in potlood. Daarna worden met pen de stam en de
onderbroken takken getekend. Vervolgens wordt het onderste 2/3 deel
van de boom gestipt met penseel in dezelfde tint die ook voor de
lucht wordt gebruikt. Tenslotte volgt het onderste deel van de boom
in donkere penseelstippen en strepen. Het resultaat is een weergave
in drie tinten- wit papier daar waar zonlicht de boom raakt en midden
tot onderaan meer beschaduwde gedeelten (zie afb. 7 en 8). Slechts in
een deel van Rademaker's werk worden figuren als stoffering
toegevoegd. Waarschijnlijk was de stoffering mede afhankelijk van de
wensen van de opdrachtgevers en de prijzen die zij bereid waren te
betalen. Figuren worden steeds in de verte weergegeven, vaak te groot
en soms onhandig. Repoussoirs komen weinig voor; figuren worden
zelden als zodanig gebruikt. In enkele gevallen blijkt de
meesterlijke kwaliteit waartoe Rademaker in staat is in de levendige
en volkomen geloofwaardige figuren in een evocatief landschap of
stadsgezicht - zoals de grote gouache in Teylers Museum, Haarlem. Een
aparte groep van slechts ca. 20 werken bestaat uit kleine gouaches
van meestal 150 x 240 mm in zeer dik opgebrachte, ondoorzichtige, met
gom vermengde waterverf (afb. 10). Afhankelijk van de gebruikte kleur
is het oppervlak glanzend of dof. Van Gool merkt al op, dat hij deze
gouaches 'zo natuurlijk en krachtig (wist) op te maken, of ze met
Oliverf geschildert waeren' en dat ze zo gewild waren, dat ze 'al by
zyn leven rykelyk zyn betaelt geworden.' Veel voorkomende onderwerpen
zijn stadsgezichten, rivierlandschappen met heuvels, andere
landschappen, kastelen en Italiaanse capriccio's. In enkele
gevallen lijkt Rademaker in deze techniek minder bedreven te zijn dan
in zijn gewassen pentekeningen. Veel gouaches zijn echter zeer
zorgvuldig uitgewerkt en van hoge kwaliteit.
Summary
Draughtsman, painter, printmaker, and
print-dealer Abraham Rademaker left behind a large oeuvre in
topographical and, landscape drawings and prints. This article
presents the results of a study of the major part of Rademaker's
drawings (over 350) in Dutch public collections. His techniques and
characteristic stylistic features are discussed. After the primary
source Van Gool (1750) biographical information has become
increasingly incorrect in art history handbooks. Rademaker was born
in 1667/77, as shown in ill. 2, not in 1665 as has hitherto been
assumed.
===============
(Ook de onderstaande noten zijn gescand van de gedrukte uitgave.
Kleine scan-fouten kunnen zijn opgetreden.)
Noten
1 Gaarne dank ik de stafleden van het RKD en stafleden van de vele
collecties tekeningen die mij genereus hebben bijgestaan met hun
informatie en ideeën. Ook dank ik Brenda Kaldenbach voor haar
vertaaladviezen.
2 Als Voorbeeld kan dienen: B. Bakker, Amsterdam getekend.
Tekeningen en aquarellen uit vier eeuwen in de atlas von het
Gemeentearchief, 's Gravenhage 1978, 12.
3 De auteur werkt momenteel aan een oeuvre-catalogus van de
tekeningen. gouaches en prenten van Rademaker en verwelkomt
informatie over werk in openbare en particuliere collecties.
(Dit project is komen te vervallen - opm
2003.)
4 C. Wright Paintings in Dutch Museums, Amsterdam 1980, vermeldt
geen schilderijen van Rademaker.
5 De geraadpleegde literatuur: C. Dumas, Het verheerlijkt Den
Haag. Achttiende-eeuwse aquarellen en tekeningen door de familie La
Fargue en haar tijdgenoten, Den Haag 1984; R. van Eynden en A.
van der Willigen. Geschiedenis der vaderlandsche schilderkunst,
sedert de helft der XVlII eeuw, Haarlem 1816-1840 (geen vermelding
Rademaker). Jan van Gool, De nieuwe schouburg der sche Kunstschilders
en schilderes- sen... , 1, Den Haag 1750, 403-9 (Fascimile Amsterdam,
1976). Dr. Hoefer, Nouvelle Biogrophie Générale,
41, Paris 1862, 443. J. Immerzeel jr., Levens en werken der
Hollandsche en Vlaamsche Kunstschilders..., Amsterdam 1843. P.J.
Klapwijk, "Naar 't leven geteekent..." topografische tekenaars in
Noord-Brabant in de achttiende eeuw'. catalogus tentoonstelling
Kastelen in Brabant, 'Van burcht tot landhuis', 's-Hertogenbosch
1982, 28-40. C. Kramm, De Ievens en werken de, Hollandsche en
Vlaamsche Kunstschilders..., 5, Amsterdam 1861, 1336. P. Leendertz,
'Vier geldersche geschiedschrijvers met teekenschrift en penseel',
Gelre. Bijdragen en Mededelingen 24 (1926), 147-54. E.R.
Mandle, Dutch Masterpieces from the eighteenth Century, exh-cat., the
Minneapolis Institute of Arts, Minneapolis 1971, 85. G.K. Nagler.
Neues allgemeines Künstier- Lexicon..., 12, München 1842,
186-7. Nieuwenhuis, Encyclopeadie, Geillustreerd woordenboek voor
Kunsten en Wetenschappen, 8. Leiden 1862, 67. F.D.O. Obreen, Archief
voor Neder- landsche Kunstgeschiedenis, 2. Rotterdam 1879-80, 6.
E.M.H. de Seyn. Dessinateurs Groveurs et Peintres des Anciens Pays
Bas écoles Allemandes et Holiondaise, Turnhout, z.j., 166.
Tent. cat. , Tijdelijke tentoonstellingen XVII. Teekeningen van V.
Klotz, A - Rademaker, C. Pronk en A. de Haon, Gemeentemuseum
's-Gravenhage 1916. U. Thieme und F. Becker, Allgemeines Lexikon der
bildende KünstIer von der Antike bis zur Gegenwart, 27, Leipzig
1933, 547. F.G. Waller. Biogrophisch woordenboek von Noord
Nederlandsche graveurs, Den Haag 1938, 265. A. von Wurzbach.
Künstler-lexikon, Wien und Leipzig 1910, 375.
6 Staalkaart van fouten: in Thieme- Becker (1933) op-cit-. ' Brier
van Gerrit Rademaker' Leendertz 'losse tekeningen komen van hem
weinig voor (...) overleed den 12. Januari 1735 te Lisse, behalve
tekenaar en graveur was rasdemaker uitgever; Klapwijk (1982) op cit.
(noot 5) Hij tekende echter ook vaak naar zijn eigen fAntasie,
hetgeen de betrouwbaarheid van sommige van zijn tekeningen
ondermijnt. Bedroefd ben ik over Mandle (1971) op.cit. (noot 5):
'broer van Gerrit (... ) zoon van timmerman (... ) verhuisd naar
Amsterdam in 1706, zijn broer volgend die bij van Gool in de leer
was.' (Dumas 1983) op.cit. (noot 5) volgt helaas gedeeltelijk Mandie
(1971). Het monogram dat Von Wurzbach (1910) afbeeldt heb ik nergens
aangetroffen.
7 Obreen, op.cit. (noot 5).
8Voor de verhuizing naar Haarlem is op 9 juli 1728 nog een
lijfrente afgesloten voor Maria bij de stad Amsterdam, zie noot 11.
Bovendien maakt hij een serie tekeningen en gouaches voor het
Stamboek van Joanna Koerten Blok, ondere andere in 1716.
9 M.M. Kleerkoper en W.P. van Stockum, jr., De Boekhandel te
Amster- dam.... 2, 's-Gravenbage 1916, 1144- 47. Het origineel
bevindt zich in het Notarleel Archief Amsterdam, Gemeentearchief, nr.
7006, p. 149, 12 juli 1724, notaris C. van Loon. en is correct
getranscribeerd.
10 L. van Nierop, 'Schilderijen van A. Rademaker', Amstelodamum 26
(1939), 41.
11 Collaterale successie (dit is een erfenis die op een zijtak
overgaat; ook is het de naam van de extra belasting bij kinderloos
overlijden). Hierna volgt de transcriptie van de Collaterale
successie 1735, p. 148, Gemeentearchief liaarlem. Abraham Rademaker.
Reg. f. 281. Octob. 1735. Abraham Rademaker overleden January 1735.
Verclaare ik onderges.: als erfgenaam van den bovengenoemde Abraham
Rademaker, dat den selven geen ander oft meed en goed, +collateraal-
subject heeft nagelaten als. tot Haar- lem de 1/2 in een huijs, met
de daar staande en leggende in de soete straat-belent, noorden
Hendriek Duijnhoven, ten zuijden Jan Molenaar getax. op fl
300,--.
den 20-. penn 15:-.-
1/10 verh: f 1.10
16.10
80-pen 3:15:-
20:5
clerq 6
Nog de 112 in een Lijfrente van fl 95 s jaars ten lasten van
Amsterdam en ten lijve van Maria Rosekrans oud 63 jaren ind.o 9 juli
1728 No 3373: dus volgens ord: en voord. 112 f 190:-.
den 20: pen...- f 9:10:-
1/20 verh... -:19:-
31-0
Voldaan 17 4121 35 Soo Waerlijk moeten mij God Almagtig helpen Maria
Roosekrans.'
12 11. Miedema, De archiefbescheiden von het St. Lukasgilde te
Haarlem, 2. Alphen aan de Rijn 1980, 769; 933.
13 H. van Hall, Portretten van Nederlandse beeldende Kunstenaars,
repertorium, Amsterdam 1963, 259. F. MulIer, Beschrijvende catalogus
von 7000 portretten von Nederlanders... Amsterdam 1953, 208
(Facsimile Soest 1972).
14 Informatie verstrekt door Drs. J.F. Heijbroek,
Rijksprentenkabinet.
15 Reproducties o.a. in Mandle (1971) en Dumas (1984), beiden
op.cit. (noot 5). Het origineel van het zelfportret bevindt zich in
het Gemeentearchief Amsterdam. Leendertz (1926) op.Cit. (noot 5)
geeft een foto van een tekening (zonder plaatsverinelding) met als
fotobijschrift: 'Teekening in Oost- Ind. inkt, door P. Wagenaar.
Beeld- grootte 63 x 57 mm; papier 105 x 95 mm., Deze tekening is
waarschijnlijk het origineel, dat gediend heeft voor de vervaardiging
van zijn portret op de titelprent van 'Het Kabinet van Nederlandsche
en Kleefsche Oudheden' door Brouërius van Nidek en Le Long, deel
1. uitg- 1792. Ik heb deze laatste afbeelding nog niet aangetroffen.
Vergeleken met onze afb. 1 is de kamerjas gelijk, ook haardracht en
hoed, maar de achtergrond vertoont een schilderij of grote tekening
van een kasteel. Van Hall, op.cit., (noot 13) vermeldt nòg een
portret door Wagenaar in Oost-indische inkt.
16 Informatie van de heer F. Tames, Gemeentearchief Haarlem. Bij
de afbraak van de Weeskerk werden alle beenderen overgebracht naar de
Janskerk. In dat gebouw is nu het Gemeentearchief met tekeningen van
en documenten o.a. over Rademaker gehuisvest'
17 Maria Roosekrans wordt op 1 december 1750, oud ca. 78 jaren,
begraven in de Grote Kerk, op het lage koor, no 70 voor de
aanzienlijke somma van fl 23,- (Doodboek 1750, p. 265, Haarlem).
18 Over de veiling is verder niets te vinden, ook niet in F. Lugt,
Répertoire des Catalogues de ventes publiqués.... La
Haye 1938.
19 L. de Vries, 'Jan van Gool als kunst- criticus', Oud Holland
9714 (1983), 266-83.
20 Vriendelijke mededeling van Lyckie de Vries, afd. kunstgesch.,
RUG.
21 Nagler; Immerzeel; Kramm; Von Wurzbach; Thieme-Beeker, allen
op.cit. (noot 5). A.J. van der Aa. Biogrophisch Woordenboek,16,
Haarlem 1874, 32-3; Bakker op.cit. (noot 2).
22 Van Gool op.cit. (noot 5), 405. 23 A. Wheeloek jr. en C.J.
Kaldenbach, 'Vermeer's view of Delft and his vision of reality',
Artibus et Historiae 6 (1982), 9-35. Mijn aandacht werd voor het
eerst op Rademaker gevestigd tijdens een studie naar Vermeer's
Gezicht op Delft uit 1660. Om Vermeer's natuurgetrouwheid te kunnen
bestuderen werd door mij een zo compleet mogelijk archief aangelegd
van fotoreproducties van kaarten en profielen van Delft, en daarnaast
van tekeningen en prenten door andere kunstenaars van de specifieke
plek die Vermeer heeft af- gebeeld. De Schiedamse en Rotterdamse
Poort. Rademaker speelt in deze documentatie een belangrijke rol. De
documentatie ligt ter inzage in het Mauritshuis, 's-Gravenbage. De
formaten van de genoemde tekeningen zijn als volgt - Prinsenhof 220 x
150 mm, Teylers 270 x 450 mm, Rijksprentenkabinet 150 x 280 mm,
Gemeentearchief Delft 130 x 200 mm, Prinsenhof 5-,0 x 980 mm (In de
ernaar gemaakte prent 580 x 980 mm. 24 Opvallende collecties van
tekeningen en gouaches van Rademaker bevinden zich in het
Gemeentearchief Delft, het Koninklijk Huisarchief te 's-Gravenhage en
het Rijksprentenkabinet. Amsterdam. Zie voor de tekeningen van
Rademaker in het Koninklijk Huisarchief: Tent.cat. Zicht rond Gooi en
-Sticht. Tekeningen en aquarellen uit het bezit van Hare Majesteit de
Koningin, Laren/Utrecht 1973. Uitzonderlijk is met name het bezit van
het Gemeentearchief Amsterdam.
Naast
de kleine maar zeer gevarieerde verzameling tekeningen bevindt zich
hier het Album Beudeker, samengesteld en met de hand geschreven door
de suikerbakker Christoffel Beudeker (ca. 1675 -1756); zie voor
Beudeker: I.B. van Eeghen, 'Christofel Beudeker, suiker- bakker en
verzamelaar', Amstelodamum 71 (1984), 103. Het titelblad van het
Album Beudeker meldt: 'Oudheden van Amstelredamnie, met
Aantekeningen opgehelderd, meerendeels door Abraham Rademaker
getekent. benevens een korte beschrijvinge van de Oude Schutters
Doelens denzelver Stad. Uit Liefhebberij vergaderd en beschreven door
Christoffel Beudeker. Het bestaat uit 153 forse bladzijden (390 x
320 mm). ingebonden in een kloeke, fraai gestempelde band, en werd
door de Gemeente in 1891 aangekocht voor de niet geringe somma van fl
245, . Er is, of was, in het Gemeentearchief Amsterdam nog een
soortgelijk hand- schrift van Beudeker met de titel
Geschiedkundige beschrijving van Amsterdam, 43 cm groot!,
zonder datering en 158 bladzijden; helaas is dit album ruim een halve
eeuw spoorloos verdwenen. Minder
spectaculair dan het Album Beudeker is het Album Rademaker in
het Gemeente archief Delft. Het bestaat uit 50 gewassen pentekeningen
is grijs, 20 x 13 cm, met voorstellingen van Delft. Achterin deze
band zijn tekeningen van Josua de Grave gebonden.
Voor deze tekening zie mijn artikel:
http://kalden.home.xs4all.nl/auth/KoertenBlok1.htm
======================
Deze versie van de tekst - miniem gewijzigd ten opzichte van de
oorspronkelijke tekst - is gescand en op internet gepubliceerd in mei
2001. Oorspronkelijk is deze tekst gepubliceerd als 'Abraham
Rademaker, nieuwe biografische gegevens en een verkenning van zijn
getekende werk' in Leids Kunsthistorisch Jaarboek, achttiende
eeuwse kunst in de Nederlanden, Delft 1987, 165-176.
email kalden@xs4all.nl
Launched 9 juni 2001. Updated May 27, 2009. Update 14 dec. 2014
====================
Adriaen Coorte, by Quentin Buvelot, book & exhibition catalogue.
De Grote Rembrandt, door Gary Schwartz, boek.
Geschiedenis van Alkmaar, boek.
Carel Fabritius, Tentoonstellingscatalogus.
Frans van Mieris, Tentoonstellingscatalogus.
From Rembrandt to Vermeer, Grove Art catalogue, book.
Vermeer Studies, Congresbundel.
C. Willemijn Fock: Het Nederlandse interieur in beeld, boek.
Het Huwelijksgeschenk (1934), boek over de egoïstische vrouw, die haar luiheid botviert.
Zandvliet, 250 De Rijksten van de Gouden Eeuw , boek + nieuwe stippenplattegrond!
Ik doe wat ik doe, teksten van Lennaert Nijgh , boek + cd
Het Rotterdam Boek, boek.
Bouwen in Nederland 600 - 2000, boek.
Hollandse Stadsgezichten/ Dutch Cityscape, exhib. cat.
TEFAF 2008 and 2013 art fair
====================